Sprawozdanie z prac porządkowo-inwentaryzacyjnych przy krypcie Więczkowskich w Rozniszewie

Sprawozdanie przygotowali: Damian Herbowicz, Paulina Karpińska, Patrycja Domasik i Jakub Lipka

1. Wstęp
2. Wprowadzenie historyczne
3. Opis obiektu
4. Spodziewany stan obiektu przed rozpoczęciem prac
5. Zakres planowanych prac
6. Opis prac i obserwacje terenowe
7. Pochówki
8. Wymiary
9. Znaleziska
10. Zakończenie Prac
11. Planowane dalsze działania

Wstęp

W dniach 12–13 września Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, w porozumieniu z zarządcą cmentarza, proboszczem parafii p.w NMP w Rozniszewie oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, przeprowadził prace porządkowo-inwentaryzacyjne przy krypcie rodziny Więczkowskich w Rozniszewie. Celem działań było odsłonięcie i udokumentowanie stanu zachowania pomnika, krypty znajdującej się pod pomnikiem nagrobnym oraz rozpoznanie reliktów architektonicznych i przedmiotów związanych z jej pierwotnym użytkowaniem.

Wprowadzenie historyczne

Według dokumentów historycznych oraz informacji znajdujących się na tablicach nagrobnych, w krypcie pochowanych zostało pięć osób: Józef Więczkowski, Anna z Szczkowskich Więczkowska Mirecka, Elżbieta ze Stypułkowskich Szczkowska, Teresa Więczkowska oraz Józef Więczkowski. Szczególne znaczenie dla dziejów Rozniszewa miały trzy pierwsze postacie, a zwłaszcza Józef i Anna Więczkowscy, którzy zasłużyli się jako fundatorzy miejscowego kościoła parafialnego. Byli oni również osobami, które wniosły istotny wkład w rozwój ekonomiczny i gospodarczy okolicy, wspierały oświatę oraz sprawowały opiekę finansową nad sierotami. Józef Więczkowski po śmierci przeznaczył całą zgromadzoną fortunę na cele filantropijne, obejmujące wspieranie szpitali, szkół i osób ubogich. Małżeństwo Józefa i Anny pozostało bezdzietne. Elżbieta Szczkowska była matką Anny, a tym samym teściową Józefa. Teresa Więczkowska była rodzoną siostrą Józefa Więczkowskiego i żoną Józefa Guzowskiego, którego pomniki wraz z jej nagrobkiem znajdują się po bokach krypty.

Józef Więczkowski (ok. 1791–1865)

Józef Więczkowski był wybitnym ziemianinem, właścicielem dóbr Rożniszew w powiecie i guberni radomskiej, znanym w XIX wieku jako wzorowy gospodarz, filantrop i korespondent rolniczy. Urodził się około 1791 roku, a zmarł 5 lutego 1865 roku w wieku 74 lat. Od młodych lat poświęcił się gospodarstwu rolnemu, z wielką wytrwałością i siłą woli dążąc do doskonałości w tej dziedzinie. Jak podkreślała prasa mu współczesna, Więczkowski cały swój majątek zgromadził własną pracą i oszczędnością, zaczynając niemal od zera. Dzięki rozumnej gospodarce, naukowym metodom uprawy i wzorowemu zarządowi potrafił w ciągu życia przekształcić swoje gospodarstwo w jeden z najlepiej prowadzonych majątków w regionie. Cieszył się opinią człowieka uczciwego, pracowitego i bezinteresownego, który nie tylko dbał o własny rozwój, lecz także starał się przekazywać wiedzę innym. Jako aktywny współpracownik „Korespondencji Rolniczej” i „Gazety Rolniczej” ogłaszał liczne spostrzeżenia z zakresu rolnictwa, dzieląc się doświadczeniem zdobytym w praktyce. Współcześni uznawali go za przykład gospodarza, który dzięki sile charakteru, cnotom moralnym i naukowej dociekliwości osiągnął prawdziwy sukces. Więczkowski był także człowiekiem głęboko religijnym i wrażliwym społecznie. W testamencie przeznaczył znaczną część swojego majątku na cele dobroczynne — m.in. dla szkół, szpitali i instytucji naukowych w Radomiu. Po jego śmierci lokalna prasa określała go jako „filantropa, który swym przykładem uczył, co może zdziałać praca, silna wola i wytrwałość”. Zmarł w swoich dobrach w Rożniszewie, opatrzony świętymi sakramentami. Pamięć o nim trwała długo po śmierci jako o samouku-praktyku, który własnym wysiłkiem zdobył majątek i szacunek współczesnych.

Tak w nekrologu pisano z kolei o Elżbiecie z Stypułkowskich Szczkowskiej, zmarłej w dobrach Rożniszew w 1872 roku:

„W dniu 15 marca r. b., o godzinie szóstej wieczorem, w dobrach Rożniszew, w powiecie Kozienickim, Gubernji Radomskiej, przeniosła się do wieczności ś. p. Elżbieta z Stypułkowskich Szczkowska, urodzona w dniu 8 lipca 1776 roku. — Przez całe życie na tym świecie odznaczała się cnotami chrześcijańskiemi, była wzorową matką i czułą opiekunką sierot, którym wiele dobrego świadczyła. Doczekawszy się bardzo sędziwego wieku, żyła bowiem blisko lat 96, zachowała zupełną przytomność umysłu, w ostatnich chwilach przed śmiercią nie zapomniała też o sierotach i biednych, a nawet dla powiększenia funduszu dla nich, wyraźnie zastrzegła, aby pogrzeb jej ciała odbył się jak najskromniej. Cześć jej pamięci.”

A tak wyglądał nekrolog Anny z Szczkowskich Więczkowskiej, drugiego ślubu Mireckiej, zmarłej w swym majątku w Rożniszewie:

„† D. 14 listopada, w majątku swym dziedzicznym, we wsi Rożniszew, gubernii radomskiej, opatrzona Świętymi Sakramentami, zakończyła doczesne życie Anna z Czkowskich pierwszego ślubu Więckowska, drugiego Mirecka, pozostawiając po sobie matkę w sędziwym wieku i męża w ciężkiej boleści.
Całe jej życie pełne cnót, chrześcijańskiej miłości upływało wśród pracy i mozółu codziennego; nie mając własnych dzieci, jakby przez Opatrzność wybraną została na opiekunkę biednych sierot, które wychowywała, wyposażała, nie szczędząc trudu i kosztu, również przychodząc szczodrą dłonią w pomoc licznej i w nieznacznym stanie będącej familii.
Ś. p. Anna dla Przyjaciół i Znajomych była dobrą i uczynną, żyła więc wedle zasad Chrystusa Pana, pozostawiając po sobie smutek i żal na długie lata.
Pokój Jej cieniom.”

Mimo braku wpisu do rejestru zabytków, obiekt ten posiada istotne znaczenie historyczne i kulturowe dla lokalnej społeczności. Z przekazów ustnych wynika, że wejście do krypty zostało zacementowane na początku lat 2000, w związku z wcześniejszą dewastacją. Wcześniej, w okresie II wojny światowej, krypta była wykorzystywana, zgodnie z informacjami przekazywanymi ustnie przez mieszkańców miejscowości, przez żołnierzy Armii Czerwonej jako miejsce schronienia, co doprowadziło do zbezczeszczenia pochówków i grabieży. Według świadectw ustnych żołnierze mieli wynieść trumny na zewnątrz, wyrzucić z nich ciała pochowanych osób, a w stropie krypty urządzić stanowisko dla karabinu maszynowego.

Po wojnie mieszkańcy podjęli próbę uporządkowania wnętrza, zbierając rozrzucone szczątki i ponownie składając je do krypty. Przez kolejne dekady obiekt pozostawał jednak otwarty i ulegał dalszej degradacji. Współczesne relacje uzyskane od żyjących mieszkańców – którzy w okresie powojennym byli dziećmi w wieku od 8 do 16 lat – pozwoliły jedynie w ograniczonym zakresie odtworzyć wygląd krypty. Rozmówcy wspominali ją jako prostą komorę, której szczegółów nie pamiętali, natomiast lepiej zapamiętali pochówki. Według ich opisu we wnętrzu miały znajdować się dwie trumny: jedna starsza, zniszczona, rozpadająca się, z której wystawały kości, oraz druga – nowsza, metalowa, posiadająca elementy zdobnicze. Każda z osób potwierdziła zgodnie istnienie tylko dwóch trumien, jednocześnie zaprzeczając, jakoby miało być ich więcej. 

Należy podkreślić, że te informacje pochodzą z ustnych relacji i opowieści mieszkańców. Nie stanowią one faktów potwierdzonych badaniami ani dokumentacją źródłową, a jedynie mogą być traktowane jako wskazówki pomocne w interpretacji dziejów krypty.

Opis obiektu

Centralnym elementem kompleksu jest wysoki, biały pomnik, osadzony na masywnej podstawie wykonanej z płyt piaskowcowych. Na szczycie monumentu znajduje się metalowy krzyż. Frontowa ściana pomnika zwrócona jest w stronę bramy cmentarnej i zawiera tablicę pamiątkową upamiętniającą Józefa Więczkowskiego, Annę z Szczkowskich Więczkowską oraz Elżbietę ze Stypułkowskich Szczkowską. Powierzchnia ścian nosi liczne ślady degradacji – widoczne są ubytki, zabrudzenia i zacieki.

U podstawy pomnika znajduje się rozległa płyta z piaskowca, w której widoczne są naruszenia konstrukcji i wtórne ingerencje, m.in. czteroboczny otwór. Sama podstawa została wymurowana z czerwonej cegły, a następnie obłożona płytami piaskowca, co nadało jej monumentalny charakter i spójność z całością założenia. Należy jednak podkreślić, że jedna ze ścian (tylna) została wymurowana ze współczesnego materiału i stanowi wtórny element konstrukcji, wprowadzony zapewne w ramach późniejszych napraw lub przekształceń.

Po obu stronach centralnego monumentu znajdują się dwa mniejsze pomniki, które wraz z nim tworzą kompleks grobowy.

• Po lewej stronie usytuowany jest starszy kamienny nagrobek Józefa Guzowskiego, o wyraźnie odmiennej formie stylistycznej, nie pasującej do pozostałych elementów zespołu.
  
• Po prawej stronie znajduje się nowszy nagrobek Teresy Guzowskiej, którego forma wyraźnie nawiązuje do stylistyki centralnego pomnika-krypty.

Zróżnicowanie tych elementów oraz stan ich zachowania wskazują, że kompleks był rozbudowywany w różnym czasie, a jego część ulegała przekształceniom i uszkodzeniom.

Spodziewany stan obiektu przed rozpoczęciem prac

Z uwagi na brak dostatecznych informacji historycznych i dokumentacyjnych, nie posiadaliśmy wiedzy o aktualnym stanie krypty, jej układzie ani rozmiarach. Całość naszych założeń opierała się wyłącznie na przekazach ustnych mieszkańców. Na podstawie tych niepewnych relacji przyjmowaliśmy, że wejście do krypty mogło znajdować się w tylnej części pomnika, w miejscu widocznej czworobocznej wyrwy w jego strukturze. Zakładaliśmy również, że krypta zlokalizowana jest głównie w przedniej części pomnika oraz po jego prawej stronie (patrząc od frontu). Oczekiwaliśmy, że pod pomnikiem znajduje się pusta komora grobowa, do której będzie możliwe zejście i przeprowadzenie prac inwentaryzacyjnych.

Zakres planowanych prac

1. Zewnętrzne oględziny obiektu, w tym identyfikacja elementów wymagających konserwacji.
2. Sporządzenie dokumentacji fotograficznej i opisowej zewnętrznych elementów krypty.
3. Otwarcie krypty oraz jej przewietrzenie.
   Wstępna ocena stanu technicznego wnętrza. W razie stwierdzenia zagrożenia życia lub zdrowia – natychmiastowe przerwanie prac i powiadomienie Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
4. W przypadku braku przeciwwskazań – kontynuowanie prac porządkowych.
5. Usunięcie z wnętrza nagromadzonych odpadów (zniczy, wiązanek, elementów stroików cmentarnych wrzucanych tam przez mieszkańców), z jednoczesną ostrożną analizą każdego elementu.
6. Identyfikacja elementów wyposażenia krypty oraz szczątków ludzkich (jeśli występują).
7. Dokumentacja fotograficzna ewentualnych znalezisk oraz ich rozmieszczenia bez przenoszenia ich poza obręb krypty.
8. Próba identyfikacji osób pochowanych.
9. Dokumentacja fotograficzna wnętrza oraz analiza techniczna cegieł i murów.
10. Nieinwazyjna analiza struktury obiektu pod kątem ewentualnych bocznych komór.
11. Uporządkowanie wnętrza i ponowne zabezpieczenie krypty metodą zastosowaną w latach 2000 (zacementowanie wejścia).
12. Sporządzenie pisemnego protokołu oraz raportu z przeprowadzonych prac, które zostaną przekazane do wiadomości:

• Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,
• Zarządcy Cmentarza Parafialnego w Rozniszewie.

Opis prac i obserwacje terenowe

Prace rozpoczęto 12 września, podejmując próbę odsłonięcia wnętrza krypty pod pomnikiem poprzez istniejącą wyrwę w jego tylnej części. W pierwszej kolejności wydobyto płytę piaskowca, która blokowała dalsze przejście. Jej kształt oraz boczne krawędzie wskazywały na intencjonalne wycięcie. Należy jednak podkreślić, że było to wycięcie niedokładne i nieoryginalne, najprawdopodobniej powstałe później niż sama krypta, w wyniku ingerencji, która w istotny sposób godziła w integralność zabytku.

Następnie przystąpiono do ostrożnego usuwania z wnętrza piasku oraz gruzu.

Elementy piaskowca odkładano systematycznie na oddzielny stos, natomiast luźno leżące, rozsypane cegły czerwone gromadzono w drugi, wyraźnie wydzielony stos. Taki sposób segregacji umożliwiał zachowanie porządku i bieżącą kontrolę nad wydobytym materiałem. Dzięki tym działaniom możliwe stało się stopniowe odsłanianie wnętrza krypty znajdującego się bezpośrednio pod pomnikiem.

Na tym etapie prac ustalono, że wejście do krypty nie znajdowało się w tylnej części pomnika, jak wcześniej przypuszczano, lecz od jego strony frontowej. Zostało ono zasłonięte prostokątną płytą z oryginalnego piaskowca, wtórnie umocowaną przy użyciu współczesnej zaprawy murarskiej. Sam otwór wejściowy ma formę łuku o szerokości 86 cm. Bezpośrednio przed nim stwierdzono obecność współczesnej wylewki betonowej.

Jednocześnie potwierdzono, że domniemane wejście w tylnej części pomnika nie stanowiło oryginalnego rozwiązania architektonicznego. Było ono wynikiem późniejszej ingerencji.

W trakcie odgruzowywania wnętrza usunięto warstwę ziemi, cegieł i odpadów, obniżając poziom krypty do głębokości około 1,05 m poniżej oryginalnego stropu. Dzięki temu odsłonięto dwa filary piaskowcowe podtrzymujące wejście oraz dwie ściany boczne, wykonane z czerwonej cegły. Bezpośrednio pod pomnikiem odsłonięto fragment oryginalnego sklepienia ceglanego w formie łuku. Konstrukcja została wzniesiona z czerwonej cegły o niewymiarowych proporcjach (29 × 14,5 × 7 cm).

W wyniku dalszych obserwacji stwierdzono, że krypta biegnie w kierunku zachodnim, czyli przeciwnie do osi głównej bramy cmentarnej. Oznacza to, że jej zasadnicza część znajduje się w tylnej części pomnika, a nie – jak wcześniej przypuszczano – w przedniej i po jego prawej stronie.

Stan odsłoniętej części krypty należy ocenić jako zły. Cegły są luźno osadzone i nie tworzą już stabilnej struktury murów. Metalowe mocowania (stalowe belki dwuteowe), na których opiera się pomnik, są silnie skorodowane i znajdują się w złym stanie technicznym. Pod obeliskiem zwieńczającym kryptę zidentyfikowano pustą przestrzeń stanowiącą część komory grobowej. Jednak ze względu na zaawansowaną degradację ścian oraz uszkodzenia metalowych belek, na których opiera się pomnik, ocenia się, że występuje poważne zagrożenie dla konstrukcji.

Wobec ustalenia, że krypta biegnie w kierunku przeciwnym do wcześniejszych założeń, podjęto próbę zbadania stanu zachowania komory grobowej, która – zgodnie z nowymi obserwacjami – znajdowała się w tylnej części pomnika. Działania te miały na celu weryfikację stopnia zachowania struktury architektonicznej krypty oraz określenie, czy możliwe jest jej dalsze odsłanianie i dokumentowanie bez ryzyka naruszenia stabilności całego obiektu.

Szybko ustalono, że dostęp do domniemanej komory grobowej blokuje współczesna wylewka betonowa. Została ona wykonana w sposób chaotyczny i nierównomierny, a jej struktura spaja czerwone cegły oraz gruz zalegający w tej części obiektu. Takie rozwiązanie dodatkowo utrudniało prowadzenie dalszych prac eksploracyjnych i potęgowało ryzyko uszkodzeń zachowanych fragmentów krypty. Na tej wylewce posadowiono tylną ścianę pomnika grobowego, wykonaną ze współczesnych materiałów.

Podjęto decyzję o odkopaniu wierzchniej warstwy ziemi za pomnikiem w celu odsłonięcia fragmentu krypty i weryfikacji stanu jej zachowania. W wyniku przeprowadzonych prac ustalono, że komora grobowa krypty nie zachowała się. W miejscu, gdzie zgodnie z założeniami powinna znajdować się murowana konstrukcja, odnotowano jedynie zwały ziemi przemieszanej w sposób nierównomierny z odpadami współczesnymi, takimi jak znicze czy elementy wiązanek, a także z fragmentami czerwonych cegieł oraz piaskowca. Oznacza to, że w obecnym stanie krypta nie istnieje w swojej pierwotnej formie architektonicznej. Należy również nadmienić, że sąsiednie drzewo niemal w całości pokryło obszar korzeniami.

W związku z całkowitym zawaleniem się zasadniczej części konstrukcji podjęto próby zbadania wszystkich możliwych do zidentyfikowania i udokumentowania zachowanych elementów krypty. Równocześnie podjęto działania mające na celu wstępne odtworzenie jej pierwotnego wyglądu i układu przestrzennego na podstawie odsłoniętych reliktów.

W tym celu podjęto decyzję o zbadaniu głębokości krypty, w tym odsłonięcia jej ewentualnej posadzki oraz próby odkrycia bocznych ścian. Działania te miały na celu ustalenie, w jakim zakresie zachowała się dolna partia konstrukcji oraz czy możliwe jest odtworzenie pierwotnych wymiarów i układu przestrzennego krypty.

Podczas próby odkopania posadzki krypty natrafiono na warstwy ziemi przemieszanej z cegłami oraz dużą ilością odpadów. Wśród nich znajdowały się znicze, fragmenty wiązanek, butelki oraz potłuczone szkło. Co istotne, śmieci te występowały zarówno powyżej warstwy zidentyfikowanej jako zawał cegieł, jak i poniżej niej, w bezpośrednim sąsiedztwie posadzki oraz elementów pochówku. Taki układ warstw potwierdza relacje ustne, według których krypta przez kilkadziesiąt lat była wykorzystywana jako miejsce nielegalnego składowania odpadów. Śmieci musiały być wrzucane do jej wnętrza zarówno przed całkowitym zawaleniem się konstrukcji, jak i po tym zdarzeniu.

Dodatkowo stwierdzono, że warstwy ziemi były niespójne i wyraźnie przemieszane. Cegły występowały chaotycznie, przekładane naprzemiennie z ziemią, bez jednolitej struktury. Wskazuje to jednoznacznie na ingerencję człowieka w procesie zasypywania krypty i jej celowego „zrównania z poziomem gruntu” po zniszczeniu. Uważa się ponadto, że do wnętrza krypty wsypywano ziemię pochodzącą z wykopów pod sąsiednie groby, co dodatkowo tłumaczy różnorodność i przemieszanie jej warstw.

Na podstawie zachowanych reliktów można przypuszczać, że krypta miała formę prostokątną, przykrytą sklepieniem łukowym. Jej tylna część uległa jednak całkowitemu zawaleniu i obecnie wypełnia ją ziemia.

Podczas dalszych prac udało się odkryć fragment posadzki krypty, na głębokości 130 cm. Ustalono, że została ona wykonana z dużych płyt piaskowca, tworzących pierwotną podłogę komory grobowej. Odkryto także fragment jednej z bocznych ścian, zachowany w postaci znacznych rozmiarów płyty piaskowca. Element ten uległ przemieszczeniu i obecnie pozostaje przechylony pod ostrym kątem do wnętrza krypty. Krypta została więc wzniesiona z czerwonej cegły, a jej wnętrze obłożono płytami piaskowca.

Szerokość krypty została oszacowana na około 2,40–2,60 m. Odsłonięte poziomy posadzki oraz fundamentów, a także szczegółowe wymiary pomnika i przylegających pomników zostały udokumentowane w trakcie pomiarów, które zestawiono w sekcji „Wymiary”.

Za kryptą znajdują się inne pochówki oraz alejka, których wiek wskazuje, że nie powstały one w miejscu pierwotnej komory grobowej i nie zajęły jej przestrzeni. W bezpośrednim sąsiedztwie rośnie również drzewo, co dodatkowo ogranicza możliwość istnienia komory w tej części.

Dodatkowo ustalono, że od końca krypty do rosnącego w jej bezpośrednim sąsiedztwie drzewa odległość wynosi 280 cm.

Pochówki

Podczas prac, na głębokości około 120 cm, odsłonięto fragmenty trumny oraz kości. Zarówno po lewej, jak i po prawej stronie odkopanego fragmentu posadzki znajdowały się relikty trumny. Należy podkreślić, że zlokalizowane zostały one w bezpośrednim sąsiedztwie współczesnego cementowania tylnej ściany krypty.

Dalsze prace prowadzone z użyciem pędzla pozwoliły na odsłonięcie kości kończyn górnych oraz kończyn dolnych. Na tym etapie prace zostały przerwane. Nie podjęto próby całkowitego odkrycia pochówku ani poszukiwania kolejnych. Nie przemieszczano, ani nie wydobywano szczątków. Na podstawie odsłoniętych fragmentów zdecydowano się jednak ustalić możliwie jak najwięcej informacji.

Oględziny, prowadzone przy możliwie najmniejszej ingerencji, nie pozwoliły ustalić pozycji trumny względem wejścia do krypty. Wobec tego nie jest jasne, czy została ona złożona w układzie pionowym, czy poziomym. W przypadku ustawienia poziomego w komorze mogło się zmieścić kilka trumien, natomiast w układzie pionowym – jedynie dwie obok siebie. Nie udało się również rozstrzygnąć, czy odsłonięte fragmenty należały do jednej, czy też do dwóch różnych trumien.Trumien jako całości już nie ma – zachowały się jedynie fragmenty nierozłożonego drewna. Ważnym ustaleniem jest fakt, że drewno pokryte było srebrną farbą, a w trakcie prac odsłonięto również fragment metalowej blachy. Należy więc zakładać, że trumny były obite metalem, co potwierdza przekazy ustne o metalowych trumnach spoczywających w krypcie.

W bezpośrednim otoczeniu pochówku odnaleziono liczne metalowe elementy dekoracyjne w kształcie liści dębu, mierzące kilkanaście centymetrów. W niektórych zachowały się jeszcze gwoździe, którymi mocowane były do drewnianej konstrukcji. Można więc przyjąć, że trumna była bogato zdobiona, co miało podkreślać wysoki status społeczny osoby pochowanej.

Podczas dalszych prac odsłonięto także odlaną z metalu figurę Chrystusa ukrzyżowanego, najprawdopodobniej przybitą do wieka trumny. Jest ona identyczna z figurą zdobiącą krzyż pomnika nagrobnego Józefa Guzowskiego, stojącego obok krypty. W tym samym miejscu odkryto również metalową figurę anioła, znacząco dotkniętą korozją, z ułamanym skrzydłem. Ze względu na stan zachowania nie sposób jednoznacznie ustalić jej pierwotnej funkcji, jednak z dużym prawdopodobieństwem stanowiła element zdobniczy jednej z trumien.

Odsłonięta kość kończyny dolnej leżała w pozycji prostopadłej względem widocznej kończyny górnej, co wskazuje, że szczątki pochowanych zostały w przeszłości naruszone i przemieszczone – spoczywają w nienaturalnych pozycjach. Znaczna część trumny została dodatkowo przyciśnięta dużym blokiem piaskowca, stanowiącym element bocznej ściany krypty. Nie prowadzono dalszych oględzin w tej części.

Na podstawie przeprowadzonych prac można z całą pewnością potwierdzić istnienie co najmniej jednego pochówku. Należy przypuszczać, że dalsze odsłonięcia pozwoliłyby ujawnić również drugi, o którym wiemy z ustnych przekazów. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że cała trumna nie była obita blachą – metal pokrywał jedynie część powierzchni, natomiast fragmenty nieobite malowano farbą srebrną.

Forma i sposób wykonania trumny wskazują jednoznacznie, że przeznaczona była dla osoby o wysokim statusie społecznym. Ogół cech stylistycznych i technicznych pozwala stwierdzić, że trumna powstała przed początkiem XX wieku. Można więc z całą pewnością uznać, że jest to trumna jednej z osób pochowanych pierwotnie w krypcie, a nie element wtórny, który mógłby zostać złożony tam w późniejszym okresie (co również było brane pod uwagę).

Niepokój budzi układ odsłoniętych szczątków, które wskazują na ich przemieszczenie. W tej kwestii rozważyć można dwie teorie:

1. szczątki zostały naruszone w wyniku rozgrabienia krypty przed lub w trakcie II wojny światowej, a następnie zebrane i złożone ponownie,
   
2. przemieszczanie kości nastąpiło na skutek zawalenia się ścian i sklepienia krypty.
   

Wydaje się, że bardziej prawdopodobna jest pierwsza wersja, czyli rozgrabienie i późniejsze ponowne złożenie szczątków.

Problem braku pozostałych trumien wymaga odrębnego omówienia. Na podstawie dotychczasowych ustaleń jesteśmy przekonani, że po całkowitym odsłonięciu wnętrza krypty naszym oczom ukaże się drugi pochówek. Pozostaje jednak tajemnicą los trzech kolejnych, o których wspominają źródła. W tym miejscu należy przedstawić możliwe interpretacje.

Nagrobek Józefa Guzowskiego wykonany został z innego materiału niż główny pomnik i z pewnością powstał wcześniej. Z kolei nagrobek Teresy z Więczkowskich Guzowskiej jest najmłodszy i stylistycznie nawiązuje do formy głównego pomnika krypty. Układ chronologiczny wydaje się zatem następujący: najpierw wzniesiono nagrobek Józefa Guzowskiego, następnie powstała krypta z pomnikiem głównym, a później wykonano nagrobek Teresy z Więczkowskich Guzowskiej. Oznacza to, że przynajmniej Józef Guzowski został pochowany w odrębnej komorze grobowej.

Możliwe są różne scenariusze lokalizacji pozostałych pochówków:

1. Komory boczne – po bokach krypty mogą znajdować się niezależne od niej komory grobowe.
   
2. Pochówki pod podłogą – nie można wykluczyć, że część pochówków odbyła się bezpośrednio w ziemi, pod warstwą, na której później posadowiono kryptę. Sama krypta jest stosunkowo płytko usytuowana, co nasuwa przypuszczenie, że pod jej podłogą może znajdować się kolejna, zamurowana komora, której sklepienie stanowi obecnie posadzkę.
   
3. Rozszerzenie układu – wiadomo, że niedaleko krypty biegnie pod ziemią ceglany mur, mogący stanowić jej przedłużenie lub prowadzić do zupełnie innego grobu.
   

Wszystko to prowadzi do wniosku, że groby z pewnością znajdują się w bezpośredniej bliskości krypty, lecz ich dokładny zasięg wymaga potwierdzenia metodami nieinwazyjnymi. Badania georadarowe pozwolą ustalić granice krypty, sprawdzić, czy pod jej podłogą kryje się kolejna komora oraz zidentyfikować potencjalne miejsca pochówków w sąsiedztwie.

Wymiary

Pomnik osiąga wysokość 221 cm (bez krzyża). Fundament posiada wymiary 97 × 93 × 26 cm, natomiast kolumna – 72,5 × 70,5 × 101,5 cm. Zdobienia u podstawy oraz w górnej części pomnika zostały odnotowane zgodnie z pomiarami szczegółowymi.

Wejście do krypty ma szerokość 100 cm, a tablica nagrobkowa umieszczona z przodu mierzy 58 × 40 cm. Płyta fundamentowa osiąga wymiary: od frontu 371 × 66 cm, a z lewej strony 32 × 252 cm.

Pomniki boczne przylegające do głównego monumentu posiadają odrębne wymiary. Pomnik lewy: płyta 69 × 56 × 13 cm, krzyż 62 × 2 × 103 cm. Pomnik prawy: płyta 76 × 62 × 12 cm, krzyż 52 × 2,5 × 112 cm.

Dodatkowo ustalono, że od końca krypty do rosnącego w jej bezpośrednim sąsiedztwie drzewa odległość wynosi 280 cm.

Znaleziska

W trakcie prowadzonych prac udało się wydobyć łącznie kilkadziesiąt przedmiotów, reprezentujących zarówno starsze, jak i nowsze depozyty. Najliczniejszą grupę stanowiły różnego rodzaju znicze – przede wszystkim szklane i ceramiczne, często zachowane w całości lub we fragmentach. Szkła oraz potłuczonej ceramiki usunięto łącznie dwa worki 40 litrowe.

Oprócz tego natrafiono na elementy związane z oprawą grobową i praktykami upamiętniającymi: fragmenty wiązanek kwiatowych, resztki sznurków i wstążek, a także sztuczne, plastikowe kwiaty, stanowiące pozostałość współczesnych dekoracji nagrobnych.

Całość odkrytego materiału ukazuje zarówno starsze tradycje związane z upamiętnieniem zmarłych, sprzed około 80-50 lat, jak i ślady współczesnych praktyk, pozostawiając świadectwo ciągłości i zmian w sposobie kultywowania pamięci.

Wśród znalezisk znalazły się ponadto przedmioty codziennego użytku, współcześnie wytwarzane – butelki szklane po napojach (w tym alkoholowych i mlecznych) oraz różnego rodzaju naczynia plastikowe i metalowe, prawdopodobnie służące do przechowywania konserw lub innych produktów.

Do najciekawszych odkryć należą fragmenty drewnianej trumny, malowanej na kolor srebrny. Jeden z większych fragmentów został udokumentowany fotograficznie w celach informacyjno-upamiętniających. 

Szczególnie istotnym znaleziskiem jest odlew figury Chrystusa, umieszczony pierwotnie na wieku trumny. Ma on około 15 cm długości.

Wśród odkryć należy wymienić także odlew anioła, zachowany z wyraźnym ubytkiem w postaci ułamanego skrzydła. Kolejną grupę stanowią liczne ozdobne elementy w postaci liści dębu, również wykonanych z mosiądzu. 

Ponadto odkryto kilkanaście metalowych guzików z gwoźdźmi, które najprawdopodobniej służyły do przymocowania blachy do drewnianej części trumny.

W trakcie prac natrafiono również na luźny fragment metalowej blachy w kształcie półkola. Analiza kontekstu znaleziska pozwala przypuszczać, że element ten stanowił dekoracyjne wykończenie trumny, pełniąc funkcję zarówno estetyczną, jak i konstrukcyjną.

Wartość historyczną, badawczą i materialną wydobytych znalezisk, pochodzących z XIX wieku: fragmenty trumny, metalowe odlewy Chrystusa, anioła oraz ozdobne liście dębu należy określić jako znikome. Nie stanowią znalezisk o szczególnie cennej wartości w powyższym rozumieniu. Dla społeczności lokalnej Rozniszewa i okolic, z całą pewnością mają szczególną wartość sentymentalną. Stanowią bowiem niewątpliwie jedne z niewielu pozostałości po rodzinie Więczkowskich. 

Na części cegieł widoczne są znaki w formie litery „U” lub podkowy, co wskazuje na ich lokalne pochodzenie. Wiadomo, że w Rozniszewie i jego okolicach występowały naturalne pokłady gliny, które stanowiły podstawowy surowiec do wyrobu cegły. W samej miejscowości działała wówczas wypalarnia, co pozwala stwierdzić, że cegły użyte do budowy krypty są oryginalnym materiałem, produkowanym na miejscu. W trakcie prac natrafiono również na fragmenty drutów kolczastych, które znajdowały się w warstwie piachu i ziemi wsypanej wtórnie do wnętrza nieistniejącej już komory grobowej. Odkrycie to może stanowić przesłankę wskazującą, że w tym miejscu w przeszłości znajdowało się stanowisko żołnierskie lub wykorzystywano teren do celów wojskowych. Znalezisko łączy się z relacjami mieszkańców, według których żołnierze Armii Czerwonej mieli rozbić obóz wewnątrz krypty. Dodatkowo odnalezione metalowe szczątki puszek po konserwach zdają się potwierdzać tę opowieść, stanowiąc materialny ślad obecności wojskowej w tym miejscu.

Zakończenie prac

Po zakończeniu prac teren został odpowiednio zabezpieczony i przywrócony do stanu pierwotnego. Odkopany fragment podłogi zasypano z powrotem przy użyciu tej samej ziemi. Wydobyte fragmenty piaskowca oraz cegieł ułożono starannie wewnątrz krypty, bezpośrednio pod pomnikiem, w sposób zapewniający ich zachowanie. Zgromadzone elementy wtórne, takie jak plastikowe, metalowe oraz ceramiczne fragmenty zniczy, zostały usunięte.

Cały wydobyty materiał ziemny został przesiany przy użyciu sita, co pozwoliło oddzielić wszelkie drobne elementy mogące mieć wartość zabytkową. Oczyszczony piasek ponownie wykorzystano – wsypano go do wnętrza krypty pod pomnikiem, skąd został wcześniej wydobyty, aby dodatkowo wzmocnić stabilność konstrukcji i zapewnić jej odpowiednie oparcie.

Wydobyte przedmioty, związane z pierwotnymi pochówkami, z uwagi na możliwość ich dalszej degradacji nie zostały ponownie zasypane. Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury zabezpieczył przedmioty z zamiarem ich dalszych oględzin, konserwacji oraz przy porozumieniu z Parafią NMP w Rozniszewie także ekspozycji, jako, w naszym uznaniu, dobra i pamiątki wspólne wszystkich mieszkańców okolic. O wszelkich związanych z nimi pracach, Mazowiecki Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków będzie każdorazowo informowany, w poszanowaniu przepisów obowiązującego prawa.

Planowane dalsze działania

Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury z uwagi na pogarszający się stan zabytku i jego szczególne zagrożenie planuje dalej wspierać parafię NMP w Rozniszewie przy opiece nad nim. 

W roku 2026 pragniemy przeprowadzić prace nieinwazyjne przy pomocy sonaru ziemnego lub innego urządzenia, które pozwoli nam precyzyjnie zbadać obszar krypty.

Równolegle pragniemy rozpocząć zbiórkę środków, które w przyszłości mogą posłużyć do sporządzenia dokumentacji projektowej i jego renowacji. Sądzimy, że z uwagi na zawalenie się konstrukcji podziemnej, bezpowrotnie straciła ona wartość zabytkową. Zabytkiem, który wymaga szczególnej ochrony jest pozostały zespół nagrobny z piaskowca wraz z nagrobkami bocznymi, a także pozostałą pod nim pozostałością komory grobowej. 

W naszej ocenie, prace przy grobowcu będą wymagać odbudowy i konserwacji podziemnej część, bez czego, przy obecnym stanie, główny pomnik runie do środka, wraz z postępującą erozją cegieł i korozją wspornika. A celem jest zachowanie zarówno części zewnętrznej, jak i pozostałej części podziemnej kompleksu grobowego. Wymagać to będzie w naszej opinii rozebrania głównego pomnika, konserwacji pozostałości komory grobowej wraz z ewentualną rekonstrukcją jej zniszczonej części (z uwagi na fakt, iż zachowały się tworzące ją cegły i płyty piaskowca) oraz ponowne osadzenie pomnika na odnowionej i wzmocnionej konstrukcji. Prace tego typu powinno wykonać przedsiębiorstwo budowlanej posiadające uprawnienia lub doświadczenie przy pracy z substancją zabytkową. Na miejscu obecny powinien być dyplomowany konserwator zabytków.

Z uwagi na fakt, iż jest to miejsce pochówku, według naszej opinii niezbędne jest przeprowadzenie przed rozpoczęciem prac badań architektonicznych i archeologicznych krypty oraz przeprowadzenia analizy antropologicznej odkrytych szczątków ludzkich, ich odpowiedniego zabezpieczenia w celu ich powtórnego pochówku. Zarówno samo miejsce jak i osoby tam pochowane zasługują na przypomnienie oraz uznanie.