Gminna Ewidencja Zabytków (GEZ) to wykaz obiektów posiadających cechy wartości historycznej lub kulturowej, prowadzony przez jednostki samorządu terytorialnego. Celem GEZ jest dokumentowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego oraz wspieranie organów gminy w działaniach planistycznych i przestrzennych. Obowiązek jej prowadzenia wynika z art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn.: Dz.U. 2024 poz. 1292), a jej znaczenie wpisuje się w ogólną definicję ochrony zabytków, o której mowa w art. 4 tej ustawy.
Wpis do GEZ nie stanowi decyzji administracyjnej i sam w sobie nie wywołuje bezpośrednich skutków prawnych w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. Może jednak prowadzić do pośrednich konsekwencji w postępowaniach planistycznych i inwestycyjnych.
Kto prowadzi Gminną Ewidencję Zabytków?
Gminną Ewidencję Zabytków prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Wpisów dokonuje się najczęściej na podstawie:
• opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków,
• wyników inwentaryzacji terenowej,
• ustaleń zawartych w gminnym programie opieki nad zabytkami.
Wpis nie wymaga zgody właściciela i nie jest poprzedzany formalnym zawiadomieniem, ponieważ nie stanowi aktu administracyjnego ani czynności władczej. Niektóre gminy informują właścicieli o wpisie w ramach dobrej praktyki administracyjnej.
Jakie obiekty mogą zostać ujęte w GEZ?
W ewidencji mogą znaleźć się obiekty posiadające cechy wartości kulturowej lub historycznej, w szczególności:
• budynki mieszkalne o znaczeniu architektonicznym lub historycznym,
• dawne obiekty przemysłowe, gospodarcze i infrastrukturalne,
• kapliczki, krzyże, studnie, pomniki i inne elementy małej architektury,
• parki, ogrody, cmentarze, aleje drzew,
• założenia urbanistyczne i ruralistyczne (np. historyczne układy wiejskiej zabudowy).
Zgodnie z art. 22 ust. 5 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Gminna Ewidencja Zabytków obejmuje zarówno zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, jak i inne obiekty, które – mimo braku takiego wpisu – zostały ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków lub wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków jako istotne dla dziedzictwa lokalnego.
Jakie skutki prawne ma wpis do GEZ?
Choć wpis do GEZ nie wywołuje skutków analogicznych do wpisu do rejestru zabytków, może wpływać na przebieg niektórych postępowań administracyjnych. Przykładowo:
• zgodnie z art. 53 ust. 4 pkt 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, decyzja o warunkach zabudowy dla obiektu ujętego w GEZ wymaga uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków,
• organy administracji mogą wymagać uwzględnienia wartości kulturowych w projektach budowlanych i urbanistycznych,
• planowane działania inwestycyjne mogą zostać zakwestionowane, jeżeli naruszają zasady ładu przestrzennego lub zagrażają zachowaniu wartości kulturowych,
• GEZ powinna być uwzględniana przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Choć wpis do GEZ nie wywołuje skutków prawnych wobec właściciela w sposób bezpośredni, jego obecność w ewidencji może pośrednio oddziaływać na proces podejmowania decyzji administracyjnych – zwłaszcza w kontekście planowanych inwestycji i działań urbanistycznych.
Czy od wpisu do GEZ przysługuje środek zaskarżenia?
Nie. Wpis do GEZ nie jest decyzją administracyjną, dlatego nie przysługuje od niego odwołanie w trybie Kodeksu postępowania administracyjnego. Właściciel lub użytkownik może jednak:
• złożyć wniosek o wykreślenie obiektu z ewidencji, jeżeli brak jest podstaw do jego dalszego ujęcia,
• żądać udostępnienia dokumentacji stanowiącej podstawę wpisu (np. opinii konserwatorskiej, dokumentacji fotograficznej),
• zaskarżyć inną decyzję administracyjną (np. odmowę pozwolenia na budowę), jeśli uzasadnienie tej decyzji odnosi się do GEZ.
Gdzie można zapoznać się z GEZ?
Gminna Ewidencja Zabytków powinna być udostępniana:
• w siedzibie urzędu gminy – jako dokument urzędowy,
• na stronie internetowej urzędu – najczęściej w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP),
• jako załącznik do gminnego programu opieki nad zabytkami – choć brak jest przepisów nakładających taki obowiązek.
W przypadku braku publicznego dostępu możliwe jest złożenie pisemnego wniosku o udostępnienie informacji na podstawie ustawy o dostępie do informacji publicznej.
Jakie obowiązki i korzyści wynikają z wpisu?
Wpis do GEZ, choć nie tworzy skutków prawnych tożsamych z wpisem do rejestru zabytków, może wpływać na sytuację właściciela nieruchomości. Należy liczyć się z tym, że:
• planowane inwestycje mogą wymagać dodatkowych uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków,
• mogą zostać nałożone ograniczenia formalne wynikające z konieczności ochrony wartości kulturowych,
• wpis może umożliwiać ubieganie się o środki finansowe na prace konserwatorskie, restauratorskie lub rewitalizacyjne,
• ujęcie w GEZ może zostać uwzględnione przy ocenie wniosków o dofinansowanie z funduszy krajowych lub unijnych.
Podsumowanie
Gminna Ewidencja Zabytków to narzędzie wspierające ochronę lokalnego dziedzictwa kulturowego poprzez dokumentację obiektów istotnych dla tożsamości gminy. Choć wpis do GEZ nie wywołuje bezpośrednich skutków prawnych, jego znaczenie w praktyce administracyjnej i planistycznej jest zauważalne. Właściciele obiektów ujętych w GEZ powinni być świadomi możliwych ograniczeń, ale także potencjalnych korzyści, takich jak dostęp do instrumentów wsparcia finansowego. Przed planowaniem inwestycji warto zweryfikować, czy dana nieruchomość znajduje się w GEZ i jakie mogą wynikać z tego konsekwencje.
_______________________________________________________________
Źródła:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20031621568
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20030800717
